صادرات به ازبکستان 2025
ازبکستان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای آسیای مرکزی با جمعیتی بالغ بر ۳۵ میلیون نفر و اقتصادی رو به رشد است که طی سال‌های اخیر با اصلاحات اقتصادی گسترده، فضای کسب‌وکار خود را برای سرمایه‌گذاران و صادرکنندگان خارجی به‌ویژه همسایگان خود باز کرده است. ایران به‌عنوان کشوری با ظرفیت تولیدی بالا و موقعیت جغرافیایی نزدیک، می‌تواند سهم بیشتری از بازار وارداتی ازبکستان را تصاحب کند؛ مشروط بر آنکه شناخت دقیقی از نیازهای بازار، مسیرهای ترانزیتی، رویه‌های قانونی و رقبا داشته باشد.
وضعیت فعلی صادرات ایران به ازبکستان در سال 2024
بر اساس جدیدترین داده‌های سازمان تجارت جهانی (WTO)، OEC و منابعی مانند TradingEconomics، ایران در سال ۲۰۲۴ حدود ۴۸۳ میلیون دلار صادرات رسمی به ازبکستان داشته است. این رقم معادل کمتر از ۲٪ از مجموع واردات ازبکستان (بیش از ۳۵ میلیارد دلار) است. این میزان در مقایسه با ظرفیت اقتصادی، تولیدی، جغرافیایی و فرهنگی ایران رقم بسیار پایینی است و بیانگر وجود یک شکاف جدی در بهره‌برداری از بازار همسایه شرقی است.
روند رشد تجارت:
طی ۵ سال اخیر (۲۰۱۹–۲۰۲۴)، روند صادرات ایران به ازبکستان نوسانی اما صعودی بوده است، به‌ویژه در حوزه محصولات کشاورزی، شیمیایی و مصالح ساختمانی.
آمار گمرک ایران نیز نشان می‌دهد صادرات ایران به کشورهای آسیای مرکزی از جمله ازبکستان عمدتاً با حمل زمینی و ترکیبی از طریق مرز سرخس، لطف‌آباد، و اینچه‌برون انجام می‌شود.
کانال‌های صادراتی فعال:
- صادرات مستقیم از طریق کامیون و ریل به تاشکند و سمرقند
- صادرات مجدد از طریق ترکمنستان و قزاقستان
- همکاری با تجار ازبک یا ایرانی ساکن در تاشکند، بخارا و اندیجان
کالاهای اصلی صادراتی ایران به ازبکستان
محصولات شیمیایی و پتروشیمی: پلی‌اتیلن، پلی‌پروپیلن، رزین‌ها، حلال‌ها، شوینده‌های صنعتی، روغن‌های صنعتی، کود شیمیایی
فلزات و مصنوعات فلزی: میلگرد، ورق فولادی، لوله‌های فلزی و پلیمری، آلومینیوم خام و پروفیل، چدن
محصولات غذایی و کشاورزی: خرما، کیوی، پرتقال، سیب، پسته، رب گوجه‌فرنگی، کنسروجات، گوشت مرغ، لبنیات پاستوریزه و UHT
ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی: بویلر، توربین، تجهیزات تهویه مطبوع و گرمایشی، قطعات صنعتی نیمه‌سنگین
مصالح ساختمانی: سیمان سفید و خاکستری، کاشی و سرامیک، گچ، سنگ مرمر، سنگ گرانیت فرآوری‌شده
محصولات دارویی، بهداشتی و آرایشی: داروهای گیاهی، کرم‌های پوستی، ماسک، مواد ضدعفونی‌کننده، شامپو و صابون‌های گیاهی
با وجود پتانسیل‌های بالا، حجم صادرات هنوز متناسب با ظرفیت‌های واقعی ایران و نیاز بازار ازبکستان نیست و می‌توان با رویکردی راهبردی آن را افزایش داد.
فرصت‌های صادراتی بر مبنای نیاز بازار ازبکستان
ازبکستان به‌عنوان کشوری در حال نوسازی زیرساخت‌ها، نیاز گسترده‌ای به واردات مواد اولیه، تجهیزات، محصولات صنعتی، کالاهای مصرفی و غذایی دارد. تحلیل ترکیب واردات ازبکستان نشان می‌دهد کالاهای زیر تقاضای بالایی دارند و ایران توان پاسخ‌گویی به این نیازها را دارد:
۱. صنایع شیمیایی و پتروشیمی
رزین‌های صنعتی (آلکیدی، پلی‌استری، اپوکسی): مورد استفاده در صنعت رنگ، پوشش، ساخت قطعات خودرو و لوازم‌خانگی.
پلی‌اتیلن و پلی‌پروپیلن: مورد نیاز تولید لوله، قطعات پلاستیکی و بسته‌بندی.
کودهای شیمیایی و آلی: با توجه به توسعه کشاورزی مکانیزه در ازبکستان.
مواد شوینده صنعتی و خانگی: هنوز بازار رقابتی بالایی ندارد و از ایران قابل تأمین است.
۲. صنایع فلزی و ساختمانی
میلگرد و ورق فولادی: برای ساخت‌وساز و نوسازی زیربناهای شهری و صنعتی.
لوله‌های پلیمری (PE و PP): برای انتقال آب، گاز و سیستم‌های فاضلاب.
سنگ ساختمانی فرآوری‌شده: برای نمای ساختمان‌ها، کف‌سازی و محوطه‌سازی.
رادیاتور و تجهیزات گرمایشی: مورد نیاز در مناطق سرد ازبکستان.
۳. کشاورزی و مواد غذایی
میوه‌های تازه (پرتقال، کیوی، سیب): ایران می‌تواند نیاز زمستانی بازار را پوشش دهد.
خرما و پسته: دارای ارزش‌افزوده بالا و بازار رو به رشد در میان طبقات متوسط شهری.
رب گوجه‌فرنگی و سس‌ها: صنعت غذایی در ازبکستان هنوز در حال رشد است و نیاز به واردات دارد.
گوشت مرغ و محصولات منجمد: کمبود تولید داخلی و افزایش تقاضای پروتئین حیوانی.
لبنیات ماندگار (شیر UHT، پنیر بسته‌بندی): بازار مناسب در فروشگاه‌های زنجیره‌ای شهری.
۴. تجهیزات صنعتی و قطعات یدکی
تجهیزات تهویه، گرمایشی و برودتی: مورد استفاده در صنایع، ساختمان‌ها و فروشگاه‌ها.
قطعات و ماشین‌آلات نیمه‌سنگین: مورد نیاز در بخش صنعت نساجی، معدن و انرژی.
مزیت ایران در این فرصت‌ها:
- نزدیکی جغرافیایی و کاهش هزینه حمل‌ونقل
- توان رقابت قیمتی نسبت به اروپا و ترکیه
- انعطاف‌پذیری تولید و امکان سفارش‌سازی کالا
- اشتراکات فرهنگی و غذایی که به پذیرش سریع کالا کمک می‌کند
بازارهای از دست رفته صادرات ایران به ازبکستان
در برخی حوزه‌ها، ایران سهم بازار را به کشورهای دیگر واگذار کرده است:
| نوع کالا | رقیب اصلی | دلایل از دست رفتن بازار |
|---|---|---|
| لوازم خانگی سبک | ترکیه | بسته‌بندی بهتر، بازاریابی قوی |
| محصولات شوینده | ترکیه | حضور گسترده برندهای ترک |
| کالاهای صنعتی سبک | چین | قیمت پایین، تحویل سریع |
| مواد غذایی بسته‌بندی شده | برزیل و آلمان | کیفیت، برندینگ بین‌المللی |
برای بازپس‌گیری این بازارها نیاز به بسته‌بندی رقابتی، اصلاح زنجیره تأمین، تبلیغات مؤثر و تأمین مستمر است.
نقاط ضعف کنونی
- نبود دفتر تجاری رسمی ایران در تاشکند تا سال ۲۰۲۳
- عدم حضور پایدار برندهای ایرانی در خرده‌فروشی‌های شهری
- کمبود نمایشگاه‌های دائمی محصولات ایرانی
- مشکل در تبادل ارز و فقدان راهکارهای مالی قابل اتکا برای تجارت دوجانبه
فرصت‌های صادراتی بر مبنای نیاز بازار ازبکستان
بازار ازبکستان به دلیل اصلاحات اقتصادی اخیر، حذف تدریجی تعرفه‌های وارداتی، عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای، و تمرکز بر واردات محصولات با فناوری و ارزش افزوده بالا، فرصت‌های متعددی برای ایران ایجاد کرده است.
فرصت‌های بر اساس داده‌های واردات ازبکستان (منبع: TradingEconomics):
| گروه کالا | میزان واردات سالانه (میلیارد دلار) | توضیح | سهم ایران در حال حاضر |
|---|---|---|---|
| ماشین‌آلات، تجهیزات و قطعات | ۵.۸ | از اروپا، چین، کره جنوبی | کمتر از ۱٪ |
| محصولات غذایی، کشاورزی و نوشیدنی‌ها | ۴.۳ | واردات عمده از روسیه، ترکیه، قزاقستان | حدود ۸٪ |
| مواد شیمیایی و دارویی | ۴.۱ | دارو، شوینده، مواد اولیه صنعتی | نزدیک به ۵٪ |
| مصالح ساختمانی، فلزات، سیمان | ۲.۹ | میلگرد، سیمان، سنگ | ایران سهم خوبی دارد (۱۲٪) |
| پوشاک و محصولات مصرفی | ۲.۴ | ترکیه و چین غالب‌اند | کمتر از ۱٪ |
بهترین اجناس برای صادرات به ازبکستان
بازارهای تشنه و کمتر رقابتی که ایران می‌تواند روی آن‌ها متمرکز شود:
۱. صنعت غذایی بسته‌بندی‌شده
- نوشیدنی‌های بدون گاز و آبمیوه ایرانی هنوز وارد خرده‌فروشی‌های بزرگ ازبکستان نشده‌اند.
- برندهای ایرانی لبنیات پاستوریزه و بستنی می‌توانند در شهرهای بزرگ بازار بگیرند.
۲. دارو و تجهیزات پزشکی سبک
- ازبکستان در سال ۲۰۲۳ بیش از ۸۰۰ میلیون دلار دارو و تجهیزات وارد کرده است.
- ایران در حوزه داروهای گیاهی و ژنریک ظرفیت رقابت جدی دارد.
۳. مصالح و خدمات فنی‌مهندسی
- پروژه‌های ساختمانی عظیمی در تاشکند، بخارا و فرغانه در حال اجرا هستند.
- صادرات سیمان، سنگ فرآوری‌شده، گچ ایرانی و حتی خدمات طراحی و اجرای ساختمان قابل افزایش است.
۴. صنعت بسته‌بندی و ماشین‌آلات صنایع غذایی
- ازبکستان به‌دنبال راه‌اندازی کارخانه‌های بسته‌بندی داخلی است.
- دستگاه‌های ایرانی نظیر پرکن، شیرینگ، خشک‌کن و خطوط نیمه‌اتومات می‌توانند گزینه مناسبی باشند.
۵. نساجی و قطعات یدکی
- ازبکستان سومین صادرکننده پنبه دنیاست و در حال توسعه صنایع نساجی است.
- ماشین‌آلات نساجی ایرانی، قطعات یدکی و خدمات تعمیر و نگهداری قابل ارائه هستند.
مراحل و تشریفات صادرات به ازبکستان
برای صادرات موفق به کشور ازبکستان، صادرکنندگان ایرانی باید مراحل مشخصی را طی کنند که هم جنبه فنی دارد و هم شامل تشریفات قانونی و تجاری است. آگاهی دقیق از این فرآیند، ریسک‌ها را کاهش داده و زمان و هزینه را بهینه می‌کند.
۱. شناسایی محصول و تعیین کد تعرفه گمرکی (HS Code)
اولین قدم در صادرات، شناسایی دقیق کالای مورد نظر و تعیین کد تعرفه گمرکی آن است. هر کالا در نظام بین‌المللی تجارت دارای یک کد استاندارد شش یا هشت رقمی است که مشخص‌کننده نوع کالا، کاربرد و ویژگی‌های فنی آن است. با مراجعه به فهرست‌های تعرفه گمرکی اتاق بازرگانی یا سامانه گمرک ایران، می‌توان این کد را تعیین کرد و سپس نرخ تعرفه وارداتی آن در کشور مقصد (ازبکستان) را بررسی نمود. این اطلاعات برای محاسبه دقیق قیمت تمام‌شده و امکان‌سنجی صادرات حیاتی هستند.
۲. بررسی استانداردها و اخذ مجوزهای لازم
در مرحله دوم، باید مشخص شود که آیا کالای مورد نظر مشمول مقررات خاصی در حوزه استاندارد یا سلامت است یا خیر. برای نمونه:
مواد غذایی نیاز به گواهی بهداشت و گواهی مبدأ دارند.
محصولات دارویی و بهداشتی ممکن است نیازمند مجوزهای خاص صادرات یا انطباق با استانداردهای فنی ازبکستان باشند.
کالاهای شیمیایی یا صنعتی معمولاً نیاز به گواهی ایمنی و برگه‌های اطلاعات فنی (MSDS) دارند.
همچنین لازم است از محدودیت‌های وارداتی احتمالی، سهمیه‌بندی‌ها یا الزامات بسته‌بندی و برچسب‌گذاری اطلاع حاصل شود.
۳. تهیه مدارک تجاری و حمل و نقل
برای هر عملیات صادراتی، ارائه مجموعه‌ای از اسناد تجاری و حمل‌ونقل ضروری است که شامل موارد زیر می‌شود:
- فاکتور فروش (Commercial Invoice)
- لیست عدل‌بندی (Packing List)
- گواهی مبدأ (Certificate of Origin)
- بارنامه حمل (Bill of Lading)
- گواهی‌های سلامت، استاندارد، بهداشت، و انطباق در صورت نیاز
در بسیاری از موارد لازم است نسخه‌ای از این اسناد به زبان انگلیسی یا ازبکی ترجمه و ارائه شود تا تشریفات گمرکی در کشور مقصد با سهولت بیشتری انجام شود.
۴. ثبت سفارش و اظهارنامه صادراتی
در ایران، کلیه صادرات تجاری باید از طریق سامانه جامع تجارت ایران (NTSW) ثبت شده و مراحل زیر طی شود:
- ایجاد پروفایل بازرگان
- ثبت اطلاعات کالای صادراتی
- اخذ مجوز صادرات (در صورت نیاز)
- تهیه و ثبت اظهارنامه صادراتی در سامانه گمرک ایران
- دریافت پته خروجی و تعیین محل خروج کالا از کشور
پس از تکمیل اظهارنامه و پرداخت عوارض یا مالیات‌های مربوطه، کالا آماده خروج از کشور خواهد بود.
۵. حمل و نقل بین‌المللی
با توجه به موقعیت جغرافیایی، راه‌های حمل کالا به ازبکستان متنوع هستند:
حمل زمینی از طریق مرز سرخس یا لطف‌آباد به ترکمنستان و سپس ازبکستان
حمل ترکیبی ریلی و جاده‌ای با استفاده از خطوط راه‌آهن ایران و آسیای میانه
مسیرهای جایگزین از طریق قزاقستان یا مسیر کریدور چین-قزاقستان-ازبکستان
برای کالاهای سبک یا فاسدشدنی، حمل هوایی نیز از طریق فرودگاه‌های بین‌المللی ایران و ازبکستان امکان‌پذیر است.
از منظر هزینه و سرعت، حمل زمینی از طریق ترکمنستان همچنان رایج‌ترین و اقتصادی‌ترین گزینه است.
۶. ترخیص کالا در گمرک ازبکستان
پس از رسیدن کالا به خاک ازبکستان، واردکننده موظف است مراحل زیر را انجام دهد:
- ثبت اظهارنامه واردات
- پرداخت تعرفه گمرکی و مالیات‌ها (در صورت اعمال)
- ارائه مدارک فنی و بهداشتی کالا
- دریافت مجوز ترخیص کالا
طبق توافقات منطقه‌ای و ترجیحی، برخی کالاهای ایرانی ممکن است مشمول تخفیف‌های تعرفه‌ای شوند. همچنین در صورت داشتن گواهی‌های مشترک منطقه‌ای (مانند گواهی استاندارد کشورهای عضو اکو)، برخی مجوزها مجدداً مطالبه نمی‌شوند.
نکته مهم: از تاریخ اول اوت ۲۰۲۰، تمامی کالاهای مصرفی وارداتی به ازبکستان ملزم به داشتن برچسب‌گذاری به زبان ازبکی یا انگلیسی هستند. کالاهایی که فاقد برچسب قابل‌فهم برای مصرف‌کننده ازبکی باشند، اجازه ترخیص نمی‌گیرند. بنابراین رعایت اصول بسته‌بندی و لیبل‌گذاری مطابق با استانداردهای ازبکستان بسیار ضروری است.
۷. پرداخت و تسویه حساب مالی
رویه‌های پرداخت رایج در صادرات به ازبکستان عبارت‌اند از:
- حواله بانکی (TT) از طریق بانک‌های واسط
- اعتبار اسنادی (LC)
- تسویه نقدی یا اعتباری با تضمینات اسنادی
با توجه به شرایط ارزی کشور، باید مقررات بانک مرکزی ایران درباره بازگشت ارز حاصل از صادرات رعایت شود. همچنین استفاده از راهکارهای جایگزین مانند تهاتر یا تسویه در کشورهای ثالث نیز در برخی موارد رایج است.
نتیجه‌گیری صادرات به ازبکستان
صادرات به ازبکستان اگرچه با چالش‌هایی همراه است، اما با درنظر گرفتن ساختار حقوقی، استانداردها، و زیرساخت‌های موجود، یک فرصت واقعی برای صادرکنندگان ایرانی به شمار می‌رود. کلید موفقیت در این بازار، آشنایی کامل با رویه‌های اجرایی، تطبیق با نیاز بازار، رعایت اصول برندسازی، و حفظ کیفیت در بلندمدت است.
با افزایش تبادلات سیاسی و اقتصادی میان دو کشور، پیش‌بینی می‌شود مسیر صادراتی ایران به ازبکستان در سال‌های آینده آسان‌تر و رقابتی‌تر شود. لذا برای تاجرانی که می‌خواهند جای پای محکمی در آسیای مرکزی داشته باشند، شناخت دقیق این مسیر یک ضرورت راهبردی است.
